Machinevertalingen bij gerechtelijke onderzoeken in België. Dat meen je toch niet!

Ons avontuur is gestart in november 2022 en is in januari 2023 in een stroomversnelling gekomen, toen we tot onze grote vreugde vernamen dat ons resumé was geselecteerd door Daniela Amodeo, voorzitster van EULITA.

Wat volgde was veel lectuur, een heleboel overpeinzingen, ontelbare gedachtewisselingen, om samen een tekst op te stellen die ons standpunt over het gebruik (of niet!) van automatische vertaalmachines bij gerechtelijke onderzoeken in België kon weergeven.

De tekst die u hieronder kunt lezen is de presentatie die wij voor het Hof van Justitie van de Europese Unie hebben gegeven en die door de aanwezigen op veel enthousiasme werd onthaald!

Deze tekst is het resultaat van veel en hard werk (wij maken van de gelegenheid gebruik om Pauline Ragni te bedanken, de grafisch ontwerpster die de prachtige illustratie heeft gemaakt), maar ook van onze eigen ervaringen als BVT's en de vragen die wij ons dagelijks stellen.

Hoe om te gaan met sociolecten? Hoe vertalen we die? Welke techniek moeten we gebruiken? Kan artificiële intelligentie ons helpen?

 We hebben geprobeerd deze vragen te beantwoorden in deze korte bijdrage.

De ervaring was buitengewoon verrijkend: het luisteren naar de presentaties van andere collega's uit andere EU-landen heeft ons ongetwijfeld geholpen de zaken op een rijtje te zetten en onze eigen situatie in perspectief te plaatsen. Ten slotte beseften we dat BVT's, of ze nu uit België, Luxemburg, Slovenië of Duitsland komen, alleen maar geïnteresseerd zijn in het verbeteren van de omstandigheden van het beroep en in het ijveren voor een rechtvaardigere wereld.

Tot slot is deze tekst ook een knipoog naar alle leden van de BBVT, een bescheiden eerbetoon aan al onze collega's!

Veel plezier bij het lezen ervan,

Teresa en Amal

MACHINEVERTALINGEN BIJ GERECHTELIJKE ONDERZOEKEN IN BELGIË. DAT MEEN JE TOCH NIET!

AMAL BOUALGA & TERESA ELOLA-CALDERÓN¹

Wat is de plaats van de mens in het tijdperk van de digitale revolutie? Meer concreet, wat is de plaats van beëdigd vertalers en tolken tegenover steeds krachtigere automatische vertaalmachines? Moeten we ons bedreigd voelen?

Vandaag zullen we deze vragen proberen te beantwoorden in deze presentatie, die uit drie delen bestaat. Eerst bekijken we het werk van beëdigd vertalers en tolken tijdens het gerechtelijk onderzoek in België. Waarom? Simpelweg omdat wij in de collectieve verbeelding vaak worden beschouwd als tolken die de verklaringen van de verdachte in zijn contacten met rechtbanken en hoven omzetten in de zin van de Europese richtlijn van 2010² . Wij worden echter ingeschakeld voor heel wat andere opdrachten die aan de strafrechtelijke procedure voorafgaan. Daarom hebben wij deze gelegenheid aangegrepen om ons buitengewoon beroep, dat vaak miskend wordt of zelfs over het hoofd wordt gezien, onder de aandacht te brengen en om op een zo prestigieuze plaats als het Hof van Justitie van de Europese Unie hulde te brengen aan al onze collega's die achter de schermen werken! Met dank aan EULITA en haar voorzitster Daniela Amodeo voor de uitnodiging. Vervolgens zullen wij het hebben over de uitdagingen op vertaalgebied waarmee wij in bepaalde fasen van het gerechtelijk onderzoek worden geconfronteerd. Tot slot zullen we enkele concrete gevallen bespreken waaruit blijkt dat automatische vertaalmachines ons vandaag de dag nauwelijks kunnen vervangen. 

Zoals u kunt zien, illustreert onderstaande tekening heel duidelijk het hele takenpakket waarvoor wij tijdens het gerechtelijk onderzoek in België kunnen worden ingeschakeld. Voor deze presentatie zullen wij ons echter concentreren op de vertaling van afgeluisterde telefoongesprekken en de inhoud van informaticamateriaal.

In dit verband moet worden opgemerkt dat zowel het afluisteren van telefoongesprekken als de analyse van in beslag genomen informaticamateriaal uiterst indringende onderzoeksdaden zijn. Wat afluistermaatregelen betreft, kan alleen een onderzoeksrechter, die zowel à charge als à décharge werkt, die bevelen met inachtneming van het subsidiariteits- en het proportionaliteitsbeginsel. Uit het subsidiariteitsbeginsel kunnen we uiteraard het uitzonderlijke karakter van deze plicht afleiden, aangezien deze een inbreuk vormt op het fundamentele recht op privacy; een plicht die alleen in laatste instantie wordt bevolen, enkel wanneer andere onderzoeksmiddelen niet volstaan om de waarheid te achterhalen. Het proportionaliteitsbeginsel daarentegen houdt in dat de toepassing van  afluistermaatregelen in verhouding moet staan tot het doel en de ernst van het strafbaar feit³.

In dit verband moet op een aantal kleine bijzonderheden worden gewezen:

De eerste is dat in België in de meeste gevallen tolken worden gevorderd voor de vertaling van telefoontaps, berichtenverkeer (mondelinge of schriftelijke) of de exploitatie van digitale informatiedragers, aangezien alles wat mondeling gebeurt, geacht wordt tot de bevoegdheid van een tolk te behoren. Ten tweede is het belangrijk te begrijpen dat dit werk tussen tolken en vertalen in ligt, aangezien het bestaat uit het weergeven van gesproken boodschappen in schriftelijke vorm. Ten slotte moet de tolk de woorden van afwezige sprekers vertalen. Traditioneel tolken we in rechtbanken en hoven of voor de politie, en staan de mensen naast ons; hier bevinden we ons in een situatie waarin naar mensen wordt geluisterd zonder dat ze het weten.

Maar hoe gaat het concreet in zijn werk? 

Allereerst worden de communicaties of gesprekken onderschept door beveiligde interne systemen, ze worden voorbewerkt, ingedeeld per vreemde taal, rekening houdend met de infractionele periode, en toegewezen aan de tolk die verantwoordelijk is voor de vertaling. Bijgevolg wordt de tolk, die achter de schermen werkt, een essentieel element,

De tolk werkt in drie fasen:

1) Eerst luistert de tolk naar het hele gesprek of leest hij of zij alle schriftelijke berichten in de brontaal. Daarbij worden onze uiterste waakzaamheid en onophoudelijke concentratie op de proef gesteld; heel vaak worden de gesprekken verstoord door achtergrondgeluiden en gebruiken de beluisterde personen zeer sterke accenten: stel u voor, dames en heren, dat u luistert naar een gesprek van een vrouw van Albanese afkomst die Spaans spreekt met een Portugees accent omdat zij lange tijd tussen Colombia en Brazilië heeft gewoond!

2) In een tweede fase, en om de met het dossier belaste rechercheur in staat te stellen te bepalen of de communicatie relevant is of niet, maken we een samenvatting in de doeltaal. Dit wordt gewoonlijk de synopsis genoemd. Hoe gedetailleerder de synopsis, hoe beter het onderzoek.

3) In de derde fase, als het gesprek relevant is, moeten we het nauwgezet uitschrijven en vertalen wat de spreker heeft gezegd in de doeltaal. Maar wat betekent "vertalen volgens het boekje" eigenlijk?

Aangezien een tolk wordt gevorderd en niet een vertaler, vloeit het vertalen volgens de regels van de kunst voort uit een hybride aanpak tussen de interpretatieve en de vertaaltechniek, waarvan de dominante component noodzakelijkerwijs de eerste is: de interpretatieve techniek.

De taak van de tolk bestaat erin te vertalen, betekenis te geven aan deze gesprekken om het begrijpen ervan te vergemakkelijken, terwijl hij of zij zo getrouw mogelijk blijft aan de manier waarop de sprekers hun gesprekken of berichten hebben uitgewisseld. Tijdens een strafrechtelijk onderzoek heeft elk woord zijn belang en kan het bewijsmateriaal vormen om betrokkene in verdenking te stellen of, omgekeerd, van alle blaam te zuiveren. Hier spelen de neutraliteit en onpartijdigheid van de tolk een belangrijke rol. Het is essentieel om uitlatingen te kunnen weergeven zonder te overinterpreteren of zich te laten beïnvloeden door de intuïtieve kant waartoe een gesprek kan inspireren, want een onderzoek wordt altijd à charge en à décharge gevoerd en het vermoeden van onschuld moet altijd behouden blijven.

Maar de tolk wordt voortdurend geconfronteerd met dialecten (zeldzame of gewone) maar ook met sociolecten die hij of zij moet kunnen decoderen om deze volledig ontwrichte taal te vertalen en er betekenis aan te geven.

We kennen allemaal dialecten, maar wat is een sociaal dialect? 

In de sociolinguïstiek verwijst de term "sociolect" of "sociaal dialect" naar een variëteit van talen of een reeks lexicale termen die worden gebruikt door groepen mensen die tot dezelfde sociaaleconomische klasse behoren of dezelfde activiteiten, hetzelfde beroep of dezelfde leeftijd hebben⁴. Met andere woorden, het is een taalvariëteit die specifiek is voor een sociale groep⁵. Hierbij moet worden opgemerkt dat "sociaal dialect" of "sociolect" verschilt van "dialect", aangezien het eerste verwijst naar een sociale⁶ en niet naar een regionale taalvariëteit. Bovendien is het sociolect niet star en kunnen de onderscheidende kenmerken ervan lexicaal (woordkeuze), morfosyntactisch (woordvorming en woordvolgorde) of fonetisch (accent, intonatie, melodie) zijn. Dialectische kenmerken verwijzen naar de geografische herkomst van de spreker, terwijl sociolectische kenmerken verwijzen naar de sociale status. Het kan een sociaal kenmerk zijn van de erg bevoorrechte klassen of, omgekeerd, de sprekers ervan situeren aan de onderkant van de sociale ladder⁷.

De hier gepresenteerde sociolectische casussen zijn gebaseerd op echte casussen. Ze zijn evenwel enigszins door ons aangepast:

Meerwaarde van de beëdigd tolk: 

➢ De tolk zou de geografische herkomst van de spreker kunnen bepalen door het gebruik van het bijwoord "acá", van de passé simple en door het zelfstandig naamwoord "parcerito". 

➢ De tolk zou de leeftijd van de spreker kunnen bepalen, aangezien "parce" of "parcerito" een term is die vooral in Ecuador en Colombia tussen jongeren wordt gebruikt om te verwijzen naar een makker of vriend: https://www.asale.org/damer/parcero.

➢ De tolk herkent de polysemie (meerduidigheid) van het woord "camello", een zelfstandig naamwoord dat, afhankelijk van de context, "kameel", "dealer" en, in Colombia, "werk" kan betekenen. (https://dle.rae.es/camello) ].

Meerwaarde van de beëdigd tolk: 

➢ De tolk zou de geografische herkomst van de spreker kunnen bepalen door het gebruik van de formele aanspreekvorm (meer gebruikelijk in Latijns-Amerika, wat niet noodzakelijkerwijs wijst op formeel taalgebruik) en het adjectief/substantief "huevón". 

➢ De tolk weet dat de correcte spelling van "webon" "huevón" is. Dit is een polysemische, nogal vulgaire term die in een groot deel van Latijns-Amerika wordt gebruikt en die, afhankelijk van de context, "vent", " luilak" of "onnozelaar" kan betekenen (https://www.asale.org/damer/huevón).  

➢ De tolk begrijpt de polysemie van het werkwoord "chupar" dat in eerste instantie "zuigen" betekent, maar ook "verdragen" of iets onaangenaams ondergaan. 

Voorbeelden in andere taalcombinaties zijn:

Concreet moet de beëdigd tolk om deze gesprekken te vertalen:

1) begrijpen dat zijn of haar aanpak tussen de interpretatieve techniek en de vertaaltechniek valt. De tolk moet de betekenis begrijpen, de inhoud losmaken van de talige vorm en de oorspronkelijke uiteenzettingen vertalen in de doeltaal; 

2) zich bewust zijn van taalkundige problemen van normatieve aard op lexicaal, morfosyntactisch en stilistisch vlak; 

3) blijk geven van een sterk analytisch vermogen; 

4) documentair onderzoek kunnen verrichten om, indien nodig, bepaalde vertaalkeuzes te verklaren en te rechtvaardigen. 

Tot besluit …  

De digitale revolutie en de versnelling van werkprocessen zijn een historisch verschijnsel dat teruggaat tot de industriële revolutie⁸. In onze sector komt dit tot uiting in het gebruik van vertaaltools, die snellere processen mogelijk maken. In een strafrechtelijk onderzoek is het tijdselement uiterst belangrijk. Het werk van de rechercheur wordt vanouds gestuurd door de factor tijd: de wettelijke termijn voor het onderzoek, een observatie, een huiszoeking, een betrapping op heterdaad, de tijd voor de vertaling, enz.  Het is dus verleidelijk een beroep te doen op automatische vertaalmachines om sneller te gaan, maar levende talen evolueren voortdurend. Interacties tussen mensen van verschillende nationaliteiten, culturen en talen hebben een rechtstreekse invloed op talen. Dit resulteert in sociolecten die over generaties verschijnen en verdwijnen en een uitdaging vormen voor automatische vertaalmachines.

Dus, na wat we net met u hebben gedeeld, denkt u dat het gebruik van automatische vertaalmachines voor de vertaling van sociolecten in de context van een gerechtelijk onderzoek efficiënter zou zijn? U mag erover oordelen!

© Hartelijk dank aan onze vrienden van de CBTI-BKVT voor de foto's.

_______________________________

^[1] Onderstaande tekst is een weergave van de toespraak die namens de Beroepsvereniging Beëdigd Vertalers en Tolken (BBVT) werd gehouden door Amal Boualga (voorzitster van de BBVT) en Teresa Elola-Calderón (bestuurslid van de BBVT), in het kader van de internationale conferentie die op 17 maart 2023 in het Europees Hof van Justitie van de Europese Unie werd georganiseerd door de European Union for Legal Interpreters and Translators Association (EULITA). 

² Richtlijn 2010/64/EU van het Europees Parlement en de Raad van 20 oktober 2010 betreffende het recht op vertolking en vertaling in strafprocedures.

³ Rouard, V. (2016). Le régime et le contrôle des écoutes téléphoniques en matière de terrorisme en Belgique et au RoyaumeUni : entre optimisation du rôle des entités compétentes et respect des droits de l’homme. Eindwerk, Master in de rechten gespecialiseerd in strafrecht, Faculteit Rechten, Politieke Wetenschappen en Criminologie van de Université de Liège. Beschikbaar via : https://matheo.uliege.be/bitstream/2268.2/1667/4/TFE%20Victor%20Rouard.pdf

⁴ Wolfram, W., (2004). « Social varieties of American English » in E. Finegan et J.R. Rickford (ed.). Language in the USA: Themes for the Twenty-first Century. Cambridge University Press.

⁵ Mounin, G., (1974). Dictionnaire de la linguistique. Presses universitaires de France.

⁶ Nesaab., (2023) «Sociolect with examples and explanation», op Anglopedia. URL: https://https://englopedia.com/sociolect-with-examples-and-explanation/ pagina geraadpleegd op 28 februari 2023.

⁷ Grutman, R., « Sociolecte », in Anthony Glinoer et Denis Saint-Amand (dir.), Le lexique socius. URL : http:/ /ressources-socius.info/index.php/lexique/21-lexique/49-sociolecte, pagina geraadpleegd op 9 maart 2023.

⁸ Hurot, L., (2022). « Vers une slow translation ? Ralentir pour mieux traduire », Traduire [online], 246 | 2022, online geplaatst op 15 juni 2022, geraadpleegd op 9 maart 2023. http://journals.openedition.org/traduire/2869 ; DOI: https://doi.org/10.4000/traduire.2869